Bawkzuos (Bɔkzuos) da zin’in zin’isia

Kusaasi da gilig Bawkzuos teŋ la wusa, ka lin nya’aŋ ka Mamprusi la naan kena. Kasԑt ditib dinԑ ka ba pian’a nԑ dinԑ ka ba sͻbi digil yelnԑ ala nͻͻ. (Syme yԑl ye, Mamprus la ken la sʋ’ʋm ye li kpԑn’ gbaʋŋ kaŋa ni).

Bͻk Mamprus la baa yinne da kae teŋin la zin’in, maalʋg bԑԑ sʋ’ʋe dinԑ bԑ teŋin la.

Bama ni ka fʋ na nyԑԑ li sida nԑ kasԑta banԑ bigis

Baŋim ye: ti nͻknԑ yʋda nԑ pian’azut banԑ mͻr jirima ye li sʋŋ ka ti nyaŋi tԑԑns yԑlbanԑ da naam kʋdumin la.

1.     WINNAM, kanԑ pʋn da dԑŋim bԑ, da sʋ’ʋe ka pʋd o tuŋ kanԑ an o teŋ ye Bͻk dinԑ gilig zin’ig wʋsa ka ba yʋŋ buon ye Bawku tempʋʋg zina la. Dinԑ na kԑ ka bi’esʋg kʋ bԑԑ, Na’atinga, Possum, Patellimi, tembama bi’ela nwa wʋsa yinԑ Bawkzua tuŋ sʋ’ulim la ni.

2.     Umbodim da anԑ teŋindaan kanԑ paasa anu la saam, ka Ana’ab kanԑ ka tita’am da buon ye Ayuugur Na’ab bԑԑ Ayuu Na’ab la da aan o yaab, onԑ da mͻr sʋ’ʋlim kanԑ ka ba yʋ’ʋm buon ye Natinga dinԑ ka sisi’el da ka’ li nii la. Azue da anԑ Umbodim bikpԑԑm, ka on da kpi la, o da sʋ’ʋnԑ si’el wʋsa ka li nya’aŋ ka ba diis o Teŋindaan.

3.     Azue biis da anԑ; Ayaab ka tita’am buon ye Akuob na’ab, Azure, Teŋindaana Ayuugur-Na’ab, Abugrag ka tita’am mԑ buon ye Ayan-Na’ab (onԑ da an bikpaanr).

4.     Ba da du’a ba wʋsa nԑ kʋdʋmin Natinga, Azue da paam la, li nya’aŋ ka o tisi ba paalʋ ye ba yalig ka keŋ tuon.

5.     Alaal da an yiiga sͻbi zin’in Kariama da’a kʋdʋgun la, zin’ikanԑ ka (Asabuk) teŋgban kanԑ da an yiiga teŋgban ka ba da maani o yʋʋm-yʋum la da bԑ. O da pʋ mͻr biiga. O da tunԑ bulug dinԑ yʋ’ʋn da an bulukanԑ gʋlʋm mͻr ku’om teŋin la ka nͻk bulug la pʋd o mԑŋ, ka ba yʋ’ʋm buoni li ye Alaal bulug.  Li bigis nԑ ye Alaal bulug la nam bԑ zina.  Li mͻr malisim ye, kʋdʋmin yaʋg gbila banԑ ka ba mum Alaal nԑ o yidim nan kpԑlim bԑԑ Akariama da’an la kpi’e nԑ teŋgban la nannana. Sͻ’ bԑ sʋ’ʋlʋm kanna ni na nyaŋi nwԑ’ԑ nyͻ’ͻg ye o mi’ nimbanԑ ka ba da mumu ba, bͻzugͻ yaad la pʋn dԑŋim bԑ yibanԑ bԑ anina nannana la wʋsa yiiga.

6.     Abeying (O biig yinne da anԑ Teŋindaan Anab-Zong) nԑ Ayaab ka tita’am buon ye Akuob na’ab da nyͻdignԑ bugum tʋʋma keŋ Patelmi yi giligi Gardio Park kpi’enԑ Abugri piing, zin’igkanԑ ka tampiins bԑdegʋ da bԑ. Piing anԑ teŋgbaʋŋ kanԑ paas anaasi bԑ Bawkzuos anina ka yʋʋm-yʋʋm malʋŋ da maan. Kʋdimin nͻͻr pian’ad mͻri li ye Gbanwaa, dinԑ ka wa’akpԑŋ da mͻri di na la kaadi Agol nԑ teŋgbana banԑ bԑ Kusaʋg sʋ’ʋlim nԑ li bԑn wʋsa, li ԑԑnti gbԑnԑ yʋ’ʋŋ yinne bԑԑ ayi bԑ Abugr-Apiig. Bawzua Tengdaan na mͻr zͻm-kuom keŋ tis wa’akpԑŋ tita’ar la ka o naan lԑb Pusiga.

7.     Li pʋ yuugԑ ka Akuob na’ab maal ka’alim. O da mͻrnԑ biig yinne, ka o an bipuŋ, o yʋ’ʋri da aan Ayaab ka tita’am da buon ye Akuob na’ab kum nya’aŋ la, Teŋindaana Ayuugur-Naab da nͻknԑ bugum tʋʋma la keŋ paae Patelmi. O da nͻknԑ paalʋ banԑ da bԑ Patelmi la tis nidib ye ba mԑԑ ba ya.

8.     Akaar (onԑ ka o biribiŋ aan Akaar Yindaug da anԑ Teŋindaan kanԑ paas ayͻpͻi) la saam da di’enԑ sibiti ni tʋʋma la.  Din la Akaar da dԑŋnԑ yi sibiti la ni ka keŋ zin’in  teŋ kanԑ yʋ’ʋn an Deega. Dinԑ zug ka nԑ’ da naam la da tin’ԑnԑ teŋin nidib la pʋʋgʋn la. Nԑ’ paasiya amaa li da pʋ siaki tis nidib la ye li sʋm ka ba kua ka mԑ di’em, teŋ la yʋ’ʋm da pʋ lԑm malis nԑ tʋʋm bama ya’asa.

9.     Aseth nԑ o saam biisi da zin’in Daduri.

10. Teŋindaana Seng-Nab Ayeog ka tita’am da buon ye Umbodim yaaŋ la da zin’i Seng-Nating.  

11. Abiena da sʋ’oe France Station. Umbodim nԑ Abiena da anԑ nid nԑ o bier banԑ yi tuŋ yinne ni.

12. Azue da maal ka’alim la, o bikpԑԑm, Teŋindaan Ayuugur-Naab da basi o yir dinԑ ka ba yʋ’ʋm buon Patelmi nannana la ye o zin’in kʋdʋmin Natinga. Yir la nam bԑ zina, zin’ikanԑ ka o yaaŋ kanԑ da vʋʋg la bԑ.

Bawku da naamnԑ Bawkzua ni na

Li bԑ kaset gbaʋŋiŋ ye Bͻk gbin pa’alԑ ye “bͻn’ͻg” li da anԑ BAWKZUA kusaas tuŋ la da pʋdi li ala. Bawzua, gbin anԑ ye “bͻn’ͻg la zua” WINNAM da pʋdi li, onԑ sʋ’oe Bawk nԑ li tuŋ la.

WINNAM da bԑnԑ nԑ o biisa anaasi, ka ba yuda aan, Asamzuod, Akuur, Along, nԑ bipuŋ yinne, kpi’e nԑ zina WINNAMZUA sakur la, li nar ka ti baŋ ye o kum gaadԑ yʋma bԑdigʋ nwa, li yԑl ye sakur la da an yiiga sakur bԑ kusaʋg teŋ wʋsa, onԑ da mԑԑ li ka nͻki o yʋ’ʋr pʋdi li yʋʋm tusir, kͻbiswai nԑ pistan nԑ anu (1935) la ni. Ti gͻsidnԑ WINNAM ka o an teŋgban tita’ari bԑ Bawzua tuŋ la ni.

O saŋa la, zin’ig kan da anԑ bͻn’ͻg, ka onԑ keŋ o sa’an ye o zin’in, o ԑԑnti yԑli ba nԑ ye ba kem lali, bͻzugͻ on paam sumbʋgʋsum bͻn’ͻg la ni. O da kuoya, ka di’em, ka nyaŋi paam buudi yii anina. O mԑ da tisid badanam la ban bͻͻd si’el wʋsa ka ba sunf ma’ae o yԑla nwԑnԑ lin aan ti malʋŋ ye ti maali ba ala, o mԑ da nͻk maana kaŋa tͻlisi tisi o dakͻya la.

Li sʋm ye li an nyain ye li yʋ’ʋr mԑŋir anԑ Bawk (buon ye Bͻk) ka ka’ Bawku. Buol kanԑ paasida ayi la anԑ na’asaal nԑ yinne la ni.  Li tuŋ yʋ’ʋr anԑ Baw-zua (yinne) ka nidib la an Baw-zuos (babʋg).  Nͻkim Bawk niŋ tuŋ la la’adin, Bawkzuos an nidib la. Dinzug, Bawkzua da yinԑ Bawk na.

Bawkzua gbin anԑ ye “bͻn’ͻg la zua”, ya’a nͻki lԑb bԑԑ dͻlisi ba yanam la da pin’il si’em bͻn’ͻgʋn la.  JKG SYME yԑl ye, Bawk da anԑ teŋ fiinf bԑ Bawkzua teŋin la, amaa teŋ la maalʋg da nͻbignԑ keŋ tuon, ka li tͻlisi keŋ lalli yalig.

Pian’ad la an si’em anԑ ye, Ali da kenԑ na nԑ babiga. yʋ’ʋŋ kanԑ ka o da kena la, o da gbԑnԑ teŋ si’a da kpi’e nԑ Bawku ka ba buon ye Sapeliga. Di yimbԑog la ka ba vuris paae Bawku zin’isieba bԑ Zorse ka nidib la da pʋ basi ba suor ye ba gaad Bawkzua zin’isieba nii. Tinsungu nidib da kena ye ba suŋ Mamprus la ka ba da yis Bawkzua dab la.

𝐖𝐢𝐧𝐚’a𝐦 nɛ 𝐖𝐢𝐧𝐚’a𝐦 𝐳𝐮𝐚 𝐒akur

Winnamzua (WINNAM teŋgban zua) sakur la da signɛ Bawkzua yaab kʋdʋg kanɛ yʋ’ʋri an Winnam din yi JKG Syme; onɛ da an yiiga distirik kpɛɛm tis sʋ’ʋlʋm la da paae onɛ da an gɔmena Na’ab sankan la, Naa Bugri, ye o sɔs paalʋ mɛ’ sakur kanɛ an yiiga tis Kusaas distirik la.

Na’ab la da wɛlisi pa’al na’asaara la ye on anɛ Na’ab amaa on pʋ sʋ’oe teŋ la, dinzug o kem nyɛ teŋindaan la.

Teŋindaan, Azue Umbodum (onɛ aan Ayuugur Na’ab saam) la da an teŋindaan sankan, ka ba da kʋ nyaŋi maal si’el ka o pʋ bas suorɛ. Sɔ’ da pʋ gban’ad gban’ar ka pʋ sɔs suori yii o san’anɛ. Onɛ da mɔr suokanɛ ka o na sɔns nɛ bada la zaŋi keŋ Bawk yɛla.

DC Syme da paae Teŋindaana Azue la, o da bu’os o ye bɔɔd paalʋ la yaani baba ye o mɛ’ sakur la. Na’asaara la da gban’e ye o mɛ’ sakur la li’el nɛ Bawkzuos teŋgban la.

Teŋindaana Azue da kpa’as Na’asaara la ye o ya’a ye o mɛ’ sakur la anina, sakur biis la tʋkpiidʋg na daam teŋgban la, amaa ka na’asaara la kpɛlim zin’I kiŋ-kiŋ ye anina yim, ka mɔr pʋtɛn’ɛr ye bɛ’ɛd si’a kʋ naam. Teŋindaana Azue da bas ku’om on an teŋindaan la zug, ka di pa’al ye ba tis teŋ la ye ba mɛ’ bɛɛ ba bas suor ye ba nɔk teŋ la maal dinɛ ka o sɔs ye di’e maal la.

Mɛɛb la da pin’ilya, ka ba ya’a ɛɛnti mɛɛ paae zin’isi’a, di yimbɛog ba na kena ka mɛɛb la wʋsa li dig teŋ. Nɛ’ da naamya nɔɔrim babʋga. Nɛ’ zug ba da sa’al Syme ye o kem nyɛ Teŋindaana Azue, ka on   da keŋ nyɛɛ o la, Teŋindaan la da yɛl o ye o pʋ dɛŋim yɛli o ye ba na daam bada la. Teŋingdaan Azue, da tis na’asaara la ti’ir ye o na gɔsi di yɛla. Ka ban bɔɔd ye bam aal tɔ’ɔtɔ la, ba da maal maana tis teŋgban la.

Ba da pin’ili mɛ Winamzua sakur la nɛ tan mɛŋir nɛ sʋga. Mɛɛ ban da nan kpɛm bɛ fʋ yta’a da kaae kaae sakurin la yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai pin’ilʋg saŋa. Teŋindaan Azue da anɛ nwɛnɛ yʋma piswai sankan, amaa o da mɔr paŋi tʋmi o tʋʋma.

Ban da mɛ sakur la naae ka biis pin’ili ken la, ba da nyɛt ka wʋm ka si’elnam mɔr kuga lɔbid sakur la kɛmisi la sankanɛ ka ba bɛ zamisʋg ni. Ban da yɛl Syme labakaŋa la, o da keŋ tɔ’ɔtɔ’ paae teŋindaana Azue ka tu’as yɛl la zɛm si’em tis o. Teŋindaana da di’e nɔrapiel, pɛrapiel nɛ daam maal maani tis teŋgban kanɛ an Bawkzuos yaanam la, ye ba bɛlim bada ka gu’ ka sakur la da san’am laligɛ.

On da sɔns nɛ bada la naae la, Teŋindaan la da yɛl na’asaara la teŋgban la yɛl si’em ye ba nɔkim o yʋ’ʋri pʋd/ sik sakur la. Sakur la yʋ’ʋr yʋ’ʋn da anɛ Winamzua, ka di gbin an ye "teŋgban kanɛ yʋ’ʋri an Winam la zua". Ba’ar la da yɛl ye sakur la anɛ on zu’a, ka sɔ’ da daami di. Di anɛ sida ye yɛlkan buudi da pʋ lɛn naam ya’asa. Di da dɔlisnɛ wala ka Teŋingdaana Azue, onɛ da an Teŋindaan sankan la da pʋd sakur la yʋ’ʋkan yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pistan nɛ anu (1935) la ni.