Nanzʋ'ʋs anɛ wala banɛ mɔr biili ka ba an fiin-fiin. Nanzʋ'ʋwiid bɛ ka sieba an dɔnbʋʋlʋg.[1] Kusaas duoe nɛ nazʋ'ʋsieba la tɔinɛ hali. Nanzʋ'ʋs la anɛ dinɛ da bɛ ti yaanam saŋa ka ba mɔri li kɔɔd ka di pa'as ba bʋnbʋʋda zug. Li mɛ lɛn anɛ dinɛ ka ba da nɔki yi yʋma 6,000 bɛ Mexico sʋ'ʋlʋm.[2] Nanzʋ'ʋs mɔr buudi bɛdigʋ hali wʋʋ 30 an buudkanɛ pa'as bɛ ba ni, ka ba kɔɔdi li zi'ɛns bɛdigʋ ka nidib mɔr dit saŋa wusa, ka di bɛ zi'iŋ wusa dunia nwa.. aazʋ'ʋ buud kaŋa mɔr tʋʋma bɛdigʋ bɛ dʋk pʋʋgin, Tiima ni, ti mɛŋ gu'ʋb ni ,hali ka mɛ tʋon nɔki di maal si'el li vɛnn.[2]

Nanzʋ'ʋs
taxon
Subclass ofcultigen, useful plant Dɛmisim gbɛlima
Has usemedicinal plant, vegetable, spice Dɛmisim gbɛlima
Short nameC. annuum Dɛmisim gbɛlima
Taxon nameCapsicum annuum Dɛmisim gbɛlima
Taxon rankspecies Dɛmisim gbɛlima
Parent taxonCapsicum Dɛmisim gbɛlima
Has fruit typeberry Dɛmisim gbɛlima
This taxon is source ofbell pepper, chili pepper, paprika oleoresin Dɛmisim gbɛlima
IUCN conservation statusLeast Concern Dɛmisim gbɛlima
NatureServe conservation statussecure Dɛmisim gbɛlima
Subject has roleseasoning Dɛmisim gbɛlima
Hardiness of plant4 Dɛmisim gbɛlima
Taxon rangeBeijing, People's Republic of China, Tibet Autonomous Region, Guangdong Dɛmisim gbɛlima
Taxon author citationL. Dɛmisim gbɛlima
GRIN URLhttps://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=8904 Dɛmisim gbɛlima
Sequenced genome URLhttps://plants.ensembl.org/Capsicum_annuum Dɛmisim gbɛlima
Unicode character🌶 Dɛmisim gbɛlima

Ba da nye wala bama buudi yʋ'ʋr Capsicum yit na'asaanam pian'ʋk kanɛ buon Greek bɛ Latin sɔbʋg capto dinɛ pa'an "to grasp,seize "nɛ li pa'an li wala la tɔi siem ,la mɛ lɛn pa'al ye yʋ'ʋr la yitnɛ Latin sɔbʋg capsa "box" pa'an wala la an siem ba buudi la ni[3]. Nɛ wɛla Nanzʋ'ʋs kɔn'ɔb-kɔn'ɔb yʋ'ʋr annuum gbin anɛ "annual" (bɛ Latin annus , "yʋʋm"), tiig la ka'a nɛ lin bɛ saŋa si'a amaa ma'asuŋ zin'ig ni[4]. Wak ya'a ti kat di tuon vɔ' saŋa bɛdigʋ, ka maligim tʋ' wila nɛ vaad suma.yʋ'ʋr banɛ ka ba lɛn mɔr ka di yit nɛ apʋ gba'ar m gbin bɛ Europeans banɛ da la'as bɛ Columbian exchange. Ba da fasigi tɛ'ɛns ye spicy fruits anɛ buudi yine nɛ black pepper plant , kanɛ mɛ mɔr spicy fruit. Amaa tiig wala pʋ mɔr kpɛnim biɛla.Yʋ'ʋr banɛ ka ti mɔr buon Capsicum annuum wala bɛ na'asaalin bɛnɛ kɔ'ɔnb-kɔn'ɔnb dɔlisid yit zi'isi'a nɛ li buudi. Ba bɛdim, masim kɔ'ɔb -kɔ'ɔb bɛ Australia nɛ New Zealand.[5] Great Britain nɛ Ireland, tiwala ba ma kuodib la'asid sɔnsid bɛ la'aŋ nam ni ye ba baŋ wala la "malisim " bɛɛ "tɔi/chilli" peppers, li pʋ taa tisid ba yʋ'ʋr kim nɛ.Canada nɛ United States an zi'ig kanɛ ka ba kuodi ba buudi buudi wɛn wuu "bell", "jalapeño", "cayenne", or "bird's eye" peppers, ka li mɔr giŋgaŋ bɛ fʋ ya'a lɛm di bʋn malisima nɛ dinɛ tɔi.[6]

Capsicum annuum cultivars anɛ bʋnbil nwɛn wuu tituudnam ka mɔr wiila bɛdigʋ ka o tiil la an baanlig, ka tun'e dʋ, ba sieba tʋ'ɔn zɔ'ɔ paai makit ayi wa'alim (6.56 feet) dɔlisid sieba ni dɔt.[7] Ka tikaŋa an bʋnbil bɛɛ bʋnsia'ɛsin ka ba vaad la an mʋʋli wʋʋ gɛl la ka yɛɛn kil-kil, ka saŋa sieba ba tʋoe nɔbig paa 7.5 cm (3 inches) ba yalʋg ni , bɛdigʋ tita'am anɛ dɛn'ɛn dɔlisid kuob la ni ba vaad tʋoe lɛbig sabil yɔɔsid bɛɛ lɛbig sabil tii la ya'a ti yʋʋg.capsicum annuum anɛ wala banɛ dɔlisid suaya anaasi yit na (zɛɛd biid , zɛvaad, pʋʋm, nɛ di wala.)[8] onɛ an puum tii la mɔr zɛ'ɛsim bɛ ba pʋʋm nɛ ba wala ni ka ba sieba nwɛn wʋʋ wadig bill nɛ bɛɛ sieba nwɛn wʋʋ lʋmid an siem ba pʋʋm ni an siem nwɛnim pʋʋgin dɛn'ɛn, pɛɛlig nyɔɔlʋg. nwɛn wɛn pʋʋm, ka wala bɛ kɔ'ɔb-kɔ'ɔb ba zɛ'ɛsim (di nwɛn lʋmid bɛ nazʋ'ʋs wiil ni), nɛ di wɛnim sieba nwa, zɛn'ʋg, dɔnbʋʋlʋm, dɛn'ɛn nɛ sabilik.

Nanzʋ'ʋs buudi/kɔn'ɔb-kɔn'ɔb

dɛmisim gbɛlima

Di mɔr buudi bɛdigʋ, ka buudi wʋsa mɔri di yʋʋg nɛ bɛlim gʋn-gʋn. Nanzʋ'ʋs buudi sieba biela banɛ ka sɔ' wʋsa mi' nwa[9]:

Nanzʋ'ʋsabila: Nɛ' an dinɛ ka sɔ' wʋsa mɔri di tʋm, ka di yitnɛ Paipa nigurun diwɛl kani nam pʋ bin'ig ni. Nanzʋ'ʋsabil mɔri yʋʋg kanɛ kpɛ'ɛd nyɔnya hali ka ba mɔri maan diib buudi bɛdigʋ.

Nanzʋ'ʋpiela: Nanzʋ'ʋpiela yitnɛ zin'ig yinne nwɛnɛ nanzʋ'ʋsabil nɛ, amaa nɛ'ɛŋa yitnɛ Paipa nigurun diwɛl kani bi'ig ka di pak la fulug. Nanzʋ'ʋpiela mɔri yʋʋg kanɛ pʋ kpi'ema, ka ba ɛɛnti nɔknɛ gɛnrig nɛ dikanɛ ka nanzʋ'ʋsabil la nɔɔr kpi'em ye di bʋkki di.

Nanzʋ'ʋbɛda/ nanzʋ'ʋdɛ'ɛm: Nɛ' yitnɛ  Paipa nigurun diwɛl kani nam pʋ bi'ig ni. Di mɔri yʋbʋgʋsʋg kani pʋ tɔiya ka ba mɔri maan dikanɛ ka ba ya'am bɔɔd ye ba nɔki gɛndig.

Nanzʋ'ʋwiid: Nɛ' mɛn yitnɛ Kapsikum anuum tiwɛl kanɛ mam pʋ bin'ig ni. Di mɔri yʋʋg malisʋg ka pʋ tɔiya bɛdigʋ saa, ba mɔri maan dikanɛ ka pʋ bɔɔd yi namzʋ'ʋs la tɔiya.

Nanzʋ'ʋzɛn'ɛg: Nanzʋ'ʋs bama buudi yitnɛ Sinus molle tiwɛl kani kʋdʋg ni. Di mɔri yumalisʋg, ka an bʋnwɛnna kani mɔri nyuug ka ba mɔri maan dikanɛ  ka ba pʋ bɔɔd yi di an tɔɔgɔ.

Sikuan nanzʋ'ʋs: Sikuan nanzʋ'ʋs yitnɛ Zanthoxylum simulans tiwɛl kanɛ kʋdʋg ni. Chinadimi taa mɔri maanɛ ba diib.

Nanzʋ'ʋs buudi wʋsa mɔri yʋʋg o kɔn'ɔ ka na tɔn'ɔn mɔri maan diib bɛdigʋ ka di paasid ninwaansim kanɛ mɔr kʋkɔr.[9]

Nananna, nanzʋ’ʋs mɔr buudi bɛdegʋ ka ba wan wala, vɛɛnsʋg pa’al ye nanzʋ’ʋs da yinɛ Mesoamerica nwɛnɛ yʋma tusa ayuobʋ (6000) banɛ gaad la saŋa nɛ buudi bi’ela ye ba mɔr nanzʋ’ʋs banɛ bɛ mɔɔgʋn la kul yinna. Banɛ vɛɛnsid la da paam nanzʋ’ʋs banɛ da bɛ mɔɔgʋn la buudi bɛdegʋ ka ba yinɛ Capsicum annum ni. Nanzʋ’ʋbama bɛ zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb nɛ vɔnt pʋʋgʋn nwɛnɛ Oaxaca bɔn’ɔgʋn, dinɛ bɛ Mexico la. Ban paam labakaŋa la kɛya ka vɛɛnsidib la niŋ yadda ye ba da dit nanzʋ’ʋs ka ba bɛnɛ mɔɔgʋn, ka naan mɔri ba kul yin hali yʋma tusa anii (8000) banɛ gaad la saŋa.[10]

Fʋ ya’a tiak zʋʋd zi’esim ka di yinɛ fʋn na mi’ bɛɛ fʋ pʋ baŋɛ, di kɛtnɛ ka zʋkan pʋ mɔr paŋ kanɛ na nyaŋɛ zabi tisi di mɛŋa. Amaa, nanzʋ’ʋs ka’ wala saŋa wʋsa, ba mɔr buudsieba ka ba maligim paamid paŋ ba ya’a tiaki ba zin’ig yi mɔɔgʋn lɛbis yinna, ka nɛ’ kɛt ka ba nyaŋidi wan hali gaad ban ɛɛnti wan si’em la.[11] Nanzʋ’ʋs nyɛ daamʋg bɛdegʋ ka di yinɛ ban tiaki ba zin’ig la. Tiakir la sieba anɛ ban wala, ba biili lɛn ka’ ban daa ɛɛnti an si’em la ya’asa. Ba walib saŋa mɛ tiakya. Ba tiis la daa an si’em la mɛ tiakya mɛn. Ba sieba mɛ anɛ banɛ ka nidib ya’a mɔri ba kul yinna ba kʋ siaki nɔbʋgɛ bɔzugɔ zin’ig la ka’ sʋm tisi baa, bɛɛ ba pʋ tun’e gɔsidi ba din nar si’em.[12]

Nanzʋ’ʋs puum ɛɛnti mɔr petalsepal nam ayuobʋ bɛɛ ayɔpɔi, Stamen nam ayɔpɔi, ka mɔr ovary kanɛ ya’ae style yinne zugin, ka di mɔr. Ba tun’e lɔmisi ba mɛŋ maal puum amaa nanzʋ’ʋpɔɔg la ya’a zu’oe, ba tun’e ian’a lɔmis taaba ni dɔlisid siins, tangbɛɛnlnam, nɛ sinsa’as. Amaa ba ya’a bʋt bɛdegʋ ye ba ku’os nidib la mɛŋ tun’e nɔ’ɔs puum nam la la’as taaba ka nanzʋ’ʋs la nyaŋi dʋ’a gɛndig nɛ buudsaam. Ba ya’a maal wala ba na la’as biilbana ka yʋʋm ya’a kaae, ka ba nɔki bʋt ka lɛn nyɛ buudsaaŋ ya’as, dinɛ pa’an ban da niŋ si’em mɔr nanzʋ’ʋsi kul yin.[13] Pʋʋm la nii, luos bɛdegʋ bɛ gɔsid wiakir (du’am) yɛla, ka dɔl pollination nɛ fertilization, banɛ kpin taaba ayi’ la anɛ anther nam nɛ ovary. Anther nam anɛ daʋ luakanɛ yisid microgametes dinɛ na la’as nɛ megagamete dinɛ bɛ pʋ’a la ovary ni la, ka ba ya’a la’as taaba di na kilim propagule (wal).[14]

Ba ya’a la’as taaba naae, wal kanɛ naam la yʋ’ʋn na pin’ili nɔbʋgʋd, ka din na yinɛ buudkanɛ ka fʋ bʋd ni. Wal la na nɔbʋgʋ paae o bɛn ka yʋ’ʋn ti’ebi gur ye pak la pik ka biili la yina widig.

Biili widigir

dɛmisim gbɛlima

Nanzʋ’ʋsieba biili bɛnɛ pa’ad ayi bɛɛ gaadʋg pʋʋgʋn. Nɛ’ da anɛ suokanɛ ka ba dɔlli gu’udi ba mɛŋ yi mɔɔgʋn la’abanɛ zabid nɛ ba, ka ba naam mɔri ba kul yin nwɛnɛ yʋma tusa ayuobʋ banɛ gaad la saŋa. Niimis ba’ kae nɛ pa’ad banɛ lus bielim la, ba nyaŋidi dit bielim la nɛ wala la wʋsa. Niimis la ya’a di bielim la keŋ nyɛ bas zin’isi’a, ba na bul, yina, nɔbʋg lɛn kilim nanzʋ’ʋtiis ya’as.[15]

Niimisi widigid nanzʋ’ʋbiili la mɔr nyɔɔdi tis nanzʋ’ʋs la pamm bɔzugʋ niimis na nyaŋi ianki keŋ lalli, ka nanzʋ’ʋs la nyaŋi widigi paae zin’is kɔn’ɔb-kɔn’ɔb. Tituunli yinne anɛ mɔɔgʋn chiltepin, dinɛ pɛ’ɛl Northern Peru hali ka widigi paae Southwestern United States.

Ba kuod nanzʋ’ʋs zin’is bɛdegʋ ka mɛ tia’as sieba bɛllim da an si’em, ka di kɛ ka ba tun’e tʋm tʋʋma kɔn’ɔb-kɔn’ɔb bɛdegʋ. Tʋʋmbama anɛ diib, tiim, duorʋm laʋk, zaba laʋk (ya’a pɛbisi niŋ sɔ’).[16]

Suoya bɛdegʋ bɛ ka ba na nyaŋi nɔk nanzʋ’ʋsi dʋk diib. Suobama anɛ; ba tun’e an ma’asa, kpi’ema, zɔm bɛɛ nanzʋ’ʋku’om. Ba mɔr nanzʋ’ʋsi maan diib bɛdegʋ; Mexico dim mɔri maan diib nwɛnɛ Oaxacan black mole. Kusaalin, ti mɔr nanzʋ’ʋsi dʋgʋt diib nwɛnɛ zɛɛnd, mui, bɛŋa, walisa nɛ diib buudi bɛdegʋ.

Ba mɔri di paasid diib bɛdegʋ ye di tiak diib la nyuug nɛ di lɛmʋg, di mɛ anɛ bʋnkanɛ ka ba mɔri paasid zin’ig vɛnlim. Vɛɛnsʋg pa’al ye nanzʋ’ʋs anɛ bʋnkanɛ paasid diibin ka di pʋ pasigid kʋ’ʋlʋm, paas nɛ ba nyuug, nɛ ninku’om la ba mɛ lɛm mɔr kʋ’ʋlʋm sieba paasid ninsaal niŋgbiŋin; Vitamins A, B, B3, C, nɛ P.[17]

Fʋ ya’a gɔs kʋdʋmin la nwɛnɛ MayanAztec saŋa, ba da mɔrnɛ nanzʋ’ʋsi ti’ebid ban’as nwɛnɛ kɔnsʋŋ, sɔ’ nyina ua’a zabid, fɛn’ɛd nɛ susunya ban’as. Zina nwa bʋmbama nam bɛ tensieba ni, ka ba mɔr nanzʋ’ʋsi piesid fɛn’ɛd, kad bʋnvʋya, nɛ ban’asieba. Zamisʋg sieba mɛ pa’al ye nanzʋ’ʋs diib nyaŋidi ka susunya ban’asieba nɛ dindiig ban’a ka ba pʋ gban’ad nidiba.

Vɛnlim tʋʋma

Tensieba nii, ba bʋd nanzʋ’ʋsnɛ zin’ig la vɛnlim zug. Nanzʋ’ʋbanɛ ka ba bʋd zin’ig la vɛnlim zug sieba anɛ U.S. National Arboretum's "Black Pearl" nɛ "Bolivian Rainbow". Vɛnlim la ɛɛnti bɔɔdi wala nɛ mɔɔd banɛ mɔr ninku’omnam kɔn’ɔb-kɔn’ɔb nwɛnɛ sabil,[18] piel, dɛn’ɛn, nɛ sieba. Ba wʋsa anɛ banɛ ka bad it ka an nanzʋ’ʋbanɛ tʋl. Ba ɛɛnti yadig New Mexico chile la sieba nɛ vɛnlim ka buoni di ye ristras.

Bʋn-ian’ada nam

dɛmisim gbɛlima

La’anɛ nanzʋ’ʋsi mɔr suobanɛ ka di na nyaŋi zabi tisi di mɛŋ la, bʋn-ian’ada la’an daamidi ba saŋa pamm.[19] Bʋn-ian’ada bama tun’e gban’e nanzʋ’ʋs la hali ti kʋʋ di. Ba sieba anɛ Whitefliesaphids. Bʋn-ian’ad kanɛ mɛ mɔr la’asan’aŋ bɛdegʋ anɛ weevil, di bʋmbibis ɛɛnti daam nanzʋ’ʋs la sankanɛ ka ba maan puum bɛɛ ba pin’in wala maalʋg, ka na nyaŋi kɛ ka di sie din naan dʋ’an si’em la yi kɔbiga pʋʋgʋn lɛbis piswai (90%).[20] Bʋn-ian’ad banɛ daamid nanzʋ’ʋs tiig la sieba anɛ tobacco budworms nɛ thrips.[21] Ban’as banɛ gban’ad nanzʋ’ʋs anɛ bama bi’ela phytophthora blight, anthracnose, phytophthora root nɛ gbin la na pun’od.[22]          

  1. Zhigila, Daniel Andrawus; AbdulRahaman, Abdullahi Alanamu; Kolawole, Opeyemi Saheed; Oladele, Felix A. (2014-02-17). "Fruit Morphology as Taxonomic Features in Five Varieties of Capsicum annuum L. Solanaceae". Journal of Botany. 2014: e540868. doi:10.1155/2014/540868. ISSN 2090-0120.
  2. 2.0 2.1 https://doi.org/10.1155%2F2017%2F5641680
  3. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1155/2014/540868
  4. https://www.rhs.org.uk/vegetables/chilli-pepper/grow-your-own
  5. https://www.news.com.au/lifestyle/food/eat/expat-baffled-by-common-aussie-supermarket-item/news-story/df29d531d18b23261b77a5d424951d46
  6. "Bell and Chili Peppers". Agricultural Marketing Resource Center, US Department of Agriculture. 22 May 2023. Retrieved 1 October 2021.
  7. Hayano-Kanashiro, Corina; Gámez-Meza, Nohemí; Medina-Juárez, Luis Ángel (January 2016). "Wild Pepper Capsicum annuum L. var. glabriusculum : Taxonomy, Plant Morphology, Distribution, Genetic Diversity, Genome Sequencing, and Phytochemical Compounds". Crop Science. 56 (1): 1–11. doi:10.2135/cropsci2014.11.0789. ISSN 0011-183X.
  8. Nadeem, Muhammad (2011). "Antioxidant Potential of Bell Pepper (Capsicum annum L.)-A Review". Pakistan Journal of Food Sciences. 21 (1–4): 45–51 – via Academia.edu.
  9. 9.0 9.1 https://www.linkedin.com/pulse/pepper-benefits-side-effects-mogana-flomo
  10. https://doi.org/10.1155%2F2017%2F5641680
  11. https://www.researchgate.net/publication/273097096
  12. https://doi.org/10.3389%2Ffevo.2018.00048
  13. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0304423817303059
  14. https://doi.org/10.1007/s11103-020-00987-z
  15. https://www.researchgate.net/publication/273097096
  16. https://doi.org/10.1155%2F2017%2F5641680
  17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6261225
  18. https://www.usna.usda.gov/assets/images/as_standard_image/Capsicum_annuum_Black_Pearl.pdf
  19. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9504177
  20. https://doi.org/10.1155%2F2017%2F5641680
  21. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9504177
  22. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0031942221002338