Kuug

kuug (babiga.: kuus) anɛ bʋnkɔnb bil kanɛ mɔr nyingaand. Fʋ ya’a gɔsi ba, kuus nyina anɛ gaand-gaandi, ka ba tʋba an gbila-gbila fiinsa, ka zʋʋr la wa’ami paae ba ningbiŋ la wa’alim bɛn ka mɔr kɔnbilig, ka mɛ tʋn’e zɔt tɔ’ɔtɔ’ɔ. Kuus buudi banɛ yʋ’ʋri yi’ bɛdigʋ anɛ yin kuus. Nidib gʋ’ʋn kuus yaan. Zin’is si’eba ni, mɔɔgin kuus mɛ bɛ. Bama kpɛn’ɛd yaani dit diib ka mɛ nyaadi sʋ’ad la.

Mus

taxon

Taxon name	Mus
Taxon rank	genus
Parent taxon	Murini
Main food source	seed, root, leaf, insect, food
Taxon author citation	Linnaeus, 1758
Unicode character	🐁, 🐭

Kuus bɛɛ ba kɔn’ɔ nɛ dayuus, ningbiŋ bɛdim pʋʋgin. Ba ya’a nyɛ bʋnkɔnbig ala buudi, ba pʋti ba yʋda nɛ kuus ba nangbiŋ la ya’a an finn, bɛɛ dayuug, ba ningbiŋ la ya’a zuoe. Yʋda banɛ ka ba tis kuus nɛ dayuus la pʋ mɔr kɔn’ɔb-kɔn’ɔb wala. Kuug mɛŋir yinɛ Mus tuŋ la nina, amaa, yʋ’ʋr la ba pʋ mɔri pʋd banɛ an Mus buudi la ma’anɛ, ba la’an mɔri pʋd buudi si’eba wan wʋʋ walig kuug buudi la.

Yin kuus ka ba kuosidi ba ka ba da’adi bat yaan la bɛɛ ba kɔn’ɔ bɛdim pʋʋgin nɛ kuus banɛ an yin bunama amɛŋa la. Ala ka yin kuus nɛ mɔɔgin kuus mɛ bɛ kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ningbiŋ bɛdim ni. Kuus buudi kanɛ an sʋm paa anɛ kuus banɛ ka ba mɔri ba vɛɛnsig dɔɔdin ka ba an pi’ela la. Ban bɛɛ ba kɔn’ɔ si’em la kɛ ka ba mɔri ba maan vɛɛnsa, vɛɛnsanam zin’isin.

Amusnam, mɔɔgin baas, zansiris, niimis sieba, wiigi nɛ bʋni’anda si’eba gban’ad kuusi ɔnbid. La’anɛ wala, kuus kanl nan kpɛn zu'oenɛ galis. Ban tɔn’ɔn vʋ’ʋgid zin’ig wʋsa la, kuus anɛ bani du’adi gat bʋnkɔnbid banɛ dʋ’ad tɛngbaŋ zug zina nwa’.

Zin’is si’eba, kuus anɛ bʋnvʋl kanɛ ka di tɔi hali nɛ fʋn na naae ba. Bʋnvʋl bɛ’ɛdnam la an banɛ sa’amid bʋnbʋtta, bɔzugɔ, ba sa’amidi ba ka lɛn mɔr ban’asi tisidi ba. Kuus mɔr ban’as ka li yiti ba bina ni, anina ka bʋnvʋl bɛ’ɛd si’eba mɛ bɛ. North America tɛŋin, ba si’ak ye kuus bin yʋʋm paasid pɛbisim kanɛ ka ba vʋ’ʋsid ni, kɛt ka ban’as kanɛ an hantavirus anina la, ka di kɛt ka ban’a hantavirus pulmonary syndrome (HPS) gban’adi ba.

Kuusi an bʋnkɔnb banɛ tʋm yʋ’ʋŋ ka gbisid nintaŋ la , ka ba nini pʋ nyɛt titua la, ba digini ba tʋba tɛŋin kɛlisid vʋʋd. Ka dɔlisid nyʋʋgʋ paamid diib, ka sʋ’adi yit bʋnkɔnb banɛ ɔnbidi ba ni.

Mɔɔgin, kuus ɛɛnti tu’ nɛ vɔnya kpɛn’ɛ anina. Vɔnd bama wa’am ka mɔr za’anɔnya ka mɛ mɔr za’anɔnya banɛ ka ba na sʋ’a yi. Bʋnkɔnbid la ni, ban maani ba vɔnd pʋʋgin si’em pa’an ban an bʋnkɔnb si’a buudi.

Pʋtɛn’ɛr

Vɛɛnsa dim banɛ bɛ Max Planck Institute of Neurobiology vɛɛnsi nyɛ ka di an ye kuus na nyaŋi ti’aki ba nindaa gɔsig. Ba nɔk nɛ na’asaasɔɔngi gɔsi baŋ ye Ninsaalib nindaa ti’akir buudi mɛ bɛɛ ba ni wan wʋʋ sʋmalisim, sʋsa’aŋ, tiinb, ningbiŋ zabir, nɛ dabiem.

Diib

Wina’am maali ba si’em la, kuus anɛ bʋnvʋl banɛ ɔnbit bʋnbʋtta, ba ɔnbit wala nɛ bi’elim banɛ yi bʋnbʋtta ni. Amaa, kuus yʋ’ʋn zamis nɛ yi ban bɛ tɛnpʋʋsin la ka yʋ’ʋn dit diib buudi wʋsa dizɔra. Ba ya’a gban’ae ba, da diisidi ba nɛ kuus diib banɛ ka ba kuosid da’an. Dibama tisid laafi, amaa ba nan kpɛm bɔɔd divaand.

Nidib bɛdigʋ siak ye kuus bɔɔd kpaam diib, amaa di ka’a asidaa. Ba ya’a di’ kpaam diib, di pa’al ye ananiŋ-si’em kae.