Ghana wada gbaʋŋ

constitution
Inception	28 Vaala/Nwadisanu 1992
Country	Ghana
Approved by	referendum

Ghana wada gbaʋŋ anɛ gbaʋŋkanɛ pa’an Ghana da paami o mɛŋi yi na’asaanam nu’usin ka yʋ’ʋn zanli ba dɔlisid wada sieba.

GHANA. A-SƲ'ƲMMƐŊ TEŊ

1992

GHANA TEŊGBAUŊ ZI'ELA SIEBA NWA GIMA-GIMA KƲSAALLIN

GBAUŊ LA YƐLZUT

GBAUŊ LA YƐLZUG............................................................................5

1. Teŋgbauŋ zi'ela...........................................................................6

2. Teŋimbiig.....................................................................................7

3. A-muk ka teŋ zi'ela tʋm...............................................................9

4. Saal suor nɛ o yɔlisim yɛla...........................................................11

5. Suobanɛ nar ye teŋgbauŋ dɔl......................................................14

6. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ.....................................................................16

7. Teŋgbauŋ zugdaan nɛ o na'anya'adib.........................................18

8. Saria kattib zin'ig.........................................................................20

9. Labaya dim suor nɛ ba yɔlisim.....................................................22

10. Gaansʋg dim nɛ Gɔmma na'ali'adib.............................................23

11. Gɔmma paŋ tɔndib.......................................................................25

12. Gɔmma tʋmtʋmnib......................................................................27

13. Gɔmma ligidi yɛla..........................................................................29

14. Ta'am kanɛ ka Gɔmma bɛɛ nimbabig bɛɛ nid yinne sʋ'ʋe............30

15. Teŋin na'anam yɛla.......................................................................31

16. A-ti'eb ka tɔlisi tis Gɔmma paal.....................................................33

GBAUŊ LA GIŊA BIGISƲG

Gbauŋ kaŋa yisnɛ yɛlkpana teŋgbauŋ zi'ela la ni ka fʋ ya'a karim, li na sʋŋif.

Gbambil kaŋa pa'annɛ ti teŋgbauŋ zi'ela linɛ sʋm ye ti baŋ. Li yinɛ zi'ela gbantita'arin la na.

Di sɔbnɛ ye li sʋŋi ti ka ti nyaŋi paam karim ka baŋ linɛ bɛ ti Ghana a-sʋ'ʋmmɛŋ teŋgbauŋ zi'ela la ni.

Li pʋtɛn'ɛr wʋsa anɛ li kɛ ka sɔ' wʋsa nyaŋi paam karim ka gban'e li gbin ka li na kɛ ka fʋ mɛ baŋ teŋgbauŋ zi'ela la sʋ'ʋŋa.

YƐLZUT LA BƐ GBAMBIL KAŊA NI LA PƲ DƆL WƲƲ BAM BƐ GBANTITA'ARIN SI'EM LA.

GBAUŊ LA YƐLZUG

NƐ WINA'AM PARINYAUŊ LA YƲ'ƲR

* Tinam Ghana nidibi zi'el zi'elkaŋa tisi ti mɛŋ yɛlbama zug:

* Ti mɔr suor ka ti gaŋ Gɔmma kanɛ buudi ka ti bɔɔd.

* Tinam baŋ ye sɔ kae na tun'e gu' ti suorɛ.

* Ti mɛ mi' ye tinamɛ tisi ti tuongattib la kpi'euŋ ye ba guri ti.

* Tinamɛ baŋ ka siak yɛlbama la zugɔɔ, ti bɔɔd ye zi'ela nwa sʋŋi ti ka ti paamɛ ti bɔɔdim bama bama:

* Ti bɔɔd ye ti tʋm si'el wʋsa ka li dɔl nɛ ti teŋgbauŋ zi'ela la suor.

* Ti bɔɔd ye Ghana nid wʋsa onɛ paae yʋʋm piinɛ anii paas Gɔmma gaŋirin.

* Ti bɔɔd ye ti mɔr yɔlisim, ka barigaŋ kae, ka mɔr nɔɔryinne ka daauŋ kʋ bɛ ti teŋgbauŋʋn nwaa.

* Ti mɛ bɔɔd ye ti mɔr kpinnim nɛ zuod nɛ sumalisim nɛ nidib nɛ tɛɛns wʋsa dunia nwa ni.

TEŊGBAUŊ ZI'ELƲG LA

Teŋgbauŋ zi'ela la gat zi'ela wʋsa Ghana nwa. Si'el wʋsa ya'a maannaa li sʋm ka li dɔl zi'ela la suor.

1. Teŋgbauŋ zi'ela nwaa gat zi'ela wʋsa, Gɔmma la paamid o paŋi yiti zi'ela la san'an ka zi'elsi'a ya'a pʋ dɔl teŋgbauŋ zi'ela laa, li kʋ mɔr gbin bɛɛ li tʋmm.

2. Niŋkanɛ mak ye o kad teŋgbauŋ zi'ela la maal linɛ kisa, o tʋbtɛɛgir anɛ kʋm.

3. Zi'elsieba bɛ teŋgbauŋ zi'ela la ni ka li ya'a ka Ghana nidib wʋsa siakɛ, sɔ' kae na tun'e tiak bɛɛ dɛmisi lii bɔzugɔ, ba anɛ yɛlkpana zaŋi ken saalib vʋ'ʋm pʋʋgin.

4. Sɔ' wʋsa na dɔl teŋgbauŋ zi'ela nwa suor tutuaa.

TEŊIMBIIG

Fʋ tun'e an Ghana nid ka li yinɛ du'am pʋʋgin bɛɛ fʋ sɔb gbauŋʋ tiak bɛɛ Ghana nidi na nɔkif ka fʋ lieb o biigi yi suoya kɔn'ɔb kɔn'ɔb dinɛ ka Ghana zɔŋ dim na yɛl. Ba tun'e zan'as banɛ bɔɔdi ba lieb Ghana teŋimbiis ka ba ba'nam bɛɛ ba manam ka' Ghana nidiba.

1. Teŋgbauŋ zi'ela suobama pa'an onɛ mɔr suor ka o na an Ghana nid.

(a) Ninkanɛ daa pʋn an Ghana nid ka teŋgbauŋ zi'ela la nyaam pin'il tʋʋma.

(b) Bikanɛ ka ba du'a o zin'isi'a wʋsa ka o saam nɛ o ma nɛ o yaanam an Ghana nidib.

(c) Bikanɛ nam pʋ gaad yʋma ayɔpɔi ka ba nyɛ o Ghana ka zi' o saam nɛ o ma an siebaa.

(d) Biig ya'a pʋ gaad yʋʋm piinɛ ayuobʋʋ ka Ghana nid maal gbana nɔk o ye o lieb o biig tun'e lieb Ghana nid.

2. Tensi'a nid ya'a di bɛɛ kul Ghana nida o sɔb tun'e maal gbanaa lieb Ghana nid.

3. Ghana nid mɔr suor ka o mɛ an tensi'a nid.

4. Ghana nid onɛ maal gbanaa an tensi'a nid kʋ tun'e zi'en Ghana Gɔmma nɔba zug tensi'a ni bɛɛ an Gɔmma kpanaraan bɛɛ an pʋlis wʋsa kpɛɛm bɛɛ tʋʋmbanɛ wʋsa an tʋʋmtitada Ghana nwaa.

5. Ghana zɔŋ dim tun'e zi'el zi'ela ka li tis suor ka sɔ' an Ghana nid, ba ya'a gɔs ka li nari ka mɛ an sʋm tis teŋ la.

6. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ tun'e zi'el zi'ela maal suor ka sɔ' nyaŋi maal gbauŋʋ lieb teŋimbiig bɛɛ o maal gbauŋʋ yis o mɛŋ teŋimbiidʋgin

A-MUK KA TEŊGBAUŊ ZI'ELA TƲM KA TEŊIMBIIG MƐ BAŊ LINƐ AN O TƲƲM.

Teŋgbauŋ zi'ela la gat wʋsa la zugɔɔ, li anɛ tilas nɛ yɛlkpannɛ tis teŋimbiig wʋsa ye o muk ka gu' ka li tʋm sʋ'ʋŋa. Sɔ' ya'a paas bɛɛ yis teŋgbauŋ zi'ela la sieba bas bɛɛ o tʋm ka li pʋ dɔl zi'ela laa, fʋn kanɛ an teŋimbiig tun'e kɛ ka kibar paae kɔɔtʋ tita'ar la.

Saria kadib zin'ikpɛŋi buon ye (suprim kɔt la).

1. Saria kadib zin'ikaŋa na kɛ ka li yi paalʋ na ka sɔ' wʋsa baŋ ye ban yɛl si'el la anɛ sida bɛɛ ziri.

2. Saria kadib zin'ikpɛŋ la dim mɔr ya'a ka ba na digil nɔɔr ka mɔɔli li ka sɔ' wʋsa siaki li.

3. Onɛ wʋsa ki'isi ba nɔɔr la tʋm taal ka ba mɔr suori na tɛɛg o sɔb tʋbir wʋʋ:-

(a) Teŋgbauŋ zugdaan bɛɛ o nya'andɔl ya'a zan'as saria kadib zin'ikpɛŋ kanɛ ka ba buon ye (suprim kɔt) la nɔɔrɛɛ, ba tun'e yis o sɔb tʋʋma ni.

(b) Teŋimbiig onɛ zan'as saria kadib zin'ikpɛŋ la nɔɔrɛɛ ba tun'e kpɛn'ɛs o sanriga dɔɔg yʋʋm piiga ka o sɔb ya'a yina o kʋ nyaŋi zi'enɛ li'a Gɔmma na'am, asɛɛ li tʋʋg yʋʋm piiga on yi sanriga dɔɔgin la na.

4. Teŋimbiis wʋsa mɔr suor ka ba na nyaŋi gu' teŋgbauŋ nwa zi'ela la wʋʋ:-

(a) Sɔ' bɛɛ sieba ya'a mak ye ba kad teŋgbauŋ zi'ela la bas.

(b) Ba ya'a pʋn kad nɛ teŋgbauŋ la zi'ela la basɛɛ li nar ye teŋimbiis lɛn zi'el zi'elpaala.

5. Sɔ' ya'a pʋ siak ye ba kad teŋgbauŋ zi'ela la basɛ ka mɔ ye o gu' lii o pʋ tʋm bɛ'ɛdɛ.

6. Sɔ' ya'a paam namisʋg bɛɛ sapu'ad bɛɛ o kɔ'ɔŋɛ o la'ad bɛɛ o nyɔvʋr ka li yinɛ on mɔɔd ye o gu' bɛɛ lɛbis teŋgbauŋ zi'ela la, o sɔb na paam nyɔɔdi yi Gɔmma ligidi ni.

SAAL SUOR NƐ O YƆLISIM YƐLA

Dinɛ gu' ka ti'e saal suor o mɔrim nɛ o yɔlisim teŋgbauŋ zi'ela la ni anɛ kaŋ kaŋ. Teŋgbauŋ zugdaan nɛ zi'ela zɔŋ dim nɛ saria katib zin'igin (kɔɔtʋnam) nɛ sɔ' wʋsa na na'as ka ziank saal suor nɛ o yɔlisim la agɔl.

1. Suobanɛ bɛ teŋgbauŋ zi'ela la ni kaŋ kaŋ anɛ:-

(a) Sɔ' ka' suor ka o yis o mɛŋ bɛɛ sɔ' nyɔvʋrɛ.

(b) Sɔ' wʋsa mɔr suor ka o mɔr yɔlisim.

(c) Sɔ' ka' suor ka o nɔk sɔ' ka o lieb o yammiga.

(d) Teŋgbauŋ zi'ela la nii sɔ' pʋ gati o tiraana.

(e) Li ka' suor ye sɔ' maal o tiraan barigaŋ on an pu'a la bɛɛ dau bɛɛ buudsi'a la bɛɛ niŋgbiŋ nwannim bɛɛ kpinnim bɛɛ o sɔb pʋ'ʋsim bɛɛ o mɔrim yɛlaa.

(f) Sɔ' wʋsa mɔr suor ka o mɔr o mɛŋ arezak bɛɛ o la'as sieba.

(g) Pʋlis bɛɛ sɔ' ya'a gban'e bɛɛ yɔ sɔ', ban na maal si'eli nwana:-

(h) Asɛɛ ka ba yɛl o on tʋm taal si'a.

(i) Ba na pian'adi pian'kanɛ ka on kanɛ ka ba gban'e la wʋm ka gban'adi li gbin.

(j) Ba mɛ na kɛ ka o baŋ ye o mɔr suor ka o na iea lɔya kanɛ wʋsa ka o bɔɔd.

(k) Ba ya'a gban'e sɔ' yɔɔ li pʋ sʋm ka li paae dabis muma ayi' (awanam pisnaasi nɛ anii) ka ba nam pʋ mɔr o dʋ saria kadib zin'iginɛ (kɔɔtʋ). Dinzugɔɔ ninkanɛ ka ba gban'e kpar ka o bɛ dɔɔginɛ tʋʋg daba ayi' ka ba nam pʋ ta'as o kɔɔtʋ nii.

(1) Antua la ya'a pʋ sʋm ye ba mɔr o dʋ kɔɔtʋʋ, ba tisid o sɔb nɛ yɔlisim (bɛɛl) ka daba ayi' la nam pʋ paae.

(m) Onɛ ka ba gban'e yɔ ka li pʋ dɔl zi'ela la suor la mɔr suor ka o mɛ kɛ ka onɛ gban'e o bɛɛ yɔ o ka li pʋ dɔl teŋgbauŋ zi'ela la yɔ n tis o on namis o la yɛla.

(n) Ba ya'a gban'e sɔ' yɔ ba kʋ bʋ' o bɛɛ namis o wʋʋ o ka'anɛ ninsaala.

(o) Ba ya'a gban'e sɔ' yɔ ka nam pʋ kad o saria ka o siak ye o luyaa, ba nan kʋ tʋm o wʋʋ tʋʋmbɛ'ɛd daana. Ba kʋ kpɛn'ɛs o paas tʋʋmbɛ'ɛd dim zin'igin la.

(p) Ba ya'a kad sɔ' saria ka o lu, o ya'a anɛ biig ka nam pʋ tʋʋg yʋʋm piinɛ anii nɛ ba kʋ kpɛn'ɛs o paas kpɛɛmnam sanriga dɔɔginɛ. Ba kpɛn'ɛsid on nɛ paasid o bitaaba sanriga ni.

(q) Ba ya'a gban'e sɔ' ye o tʋm tʋʋmbɛ'ɛd ka nam pʋ kad o saria ka o lu bɛɛ o mɛŋi siak ye o luyaa, ba nan kʋ yɛl ye o tʋm tʋʋmbɛ'ɛdɛ.

(r) Suor kae ka ba faaɛn sɔ' arezaki tis sɔ' ka li ya'a ka'anɛ gba'ari bɛɛ.

(s) Suor kae ka ba na mɔŋ pʋkɔɔnr o sid bɛɛ o pu'a faarɛ, hali baa o sɔb ya'a pʋ digil nɔɔr ka nyaam kpii.

(t) Banɛ sʋ'ʋe gɔmma tʋʋma sʋm ka ba tʋm nɛ sida ka li dɔl teŋgbauŋ zi'ela la. Ba ya'a san'am sɔ' sʋʋnrɛ o sɔb mɔr suor ka o mɔri ba dʋ kɔɔtʋ ni.

(u) Sɔ' wʋsa mɔr suor ka o tʋm zin'ikanɛ wʋsa ka o nini tig ka sapu'ad kʋ bɛɛ ka o yɔɔd na zɛmis o tʋʋma.

(v) Li anɛ Gɔmma la tʋʋm ye o kɛ ka zamisʋg zin'is bɛ zin'ig wʋsa ka sɔ' wʋsa na mɔr suor ka o zamis.

(w) Li anɛ dap tʋʋm ye ba gɔs ka tia pu'ab nɛ biis ka ba mɛ nyaŋi tʋm bɛɛ pa'al ban na tun'e bɛɛ mi' si'el.

(x) Tadimnam nɛ ban'adnam mɔr suor ka ba mɛ na paam ti'ebʋg nɛ sʋŋir linɛ nar nɛ ba.

2. Teŋgbauŋ zi'ela la gɔsid ka saal mɔr yɔlisim.

(a)Suor bɛ ka sɔ' wʋsa na tun'e pian' pa'al bɛɛ gʋlis labaya ka li dɔlis on nyɛ si'el.

(b) Sɔ' wʋsa mɔr yɔlisim o tɛn'ɛsa pʋʋgin nɛ on niŋ yadda nɛ si'el ni.

(c) Nidib wʋsa mɔr yɔlisim ka ba la'as taaba wa'a dɔlis suoya bigis bundinɛ pʋ malisi ba sʋnyaa.

(d) Sɔ' wʋsa mɔr suor ka o la'as nɛ la'asʋg sieba banɛ bɛ Ghana nwa bɛɛ tensieba ni.

(e) Sɔ' wʋsa mɔr yɔlisim ka o na gɔn Ghana nwa bɛɛ o yi ka lɛbi kpɛn' Ghana o ya'a kuns ban'as gu'ub tiim la.

3. Teŋgbauŋ zugdaan mɔr paŋ ka o na gu' teŋimbiis suor nɛ ba yɔlisim dauŋ ya'a bɛ teŋgbauŋʋn la.

4. Linɛ na ta'as gu'ub la anɛ daamʋg si'a ya'a lu teŋin la na bɛɛ nid yinne bɛɛ babiga ya'a mɔ ye ba daam teŋ la wʋsa bɛɛ teŋ la zin'isi'a, teŋ la zugdaan mɔr suor ka o tis nɔɔr ala.

SUOBANƐ NAR YE TEŊGBAUŊ LA DƆL.

Suobanɛ nar ye teŋgbauŋ la dɔl la anɛ li sʋŋ teŋgbauŋ zugdaan la nɛ teŋgbauŋ zɔŋ dim nɛ banɛ mɔr kpi'euŋ nɛ teŋimbiis wʋsa.

1. Ghana n an a-sʋ'ʋmmɛŋ teŋ la, ti na mɔr yɔlisim ti pian'adin nɛ Gɔmma gaŋirin nɛ ti gɔɔdimin nɛ yɛla bɛdegʋ ni. Li bɔɔd ye saal sʋ'ʋe o mɛŋ nɛ sida nɛ na'asi zaŋi ken saal suor nɛ o yɔlisimin nɛ o burikinnimin.

2. Li bɔɔd ye ti dɔl suobanɛ nar ka na kɛ ka teŋgbauŋ kpan'am nɔbig sʋ'ʋŋa ka li sʋŋ Ghana teŋimbiis ka bɛlim malis.

3. Bɔɔl nwɛ'ɛb nɛ niŋwisigir tʋʋma wʋsa na keŋ tuon Ghana zin'ig wʋsa ka li kɛ ka la'auŋ bɛ Ghana nɛ tɛɛns kɔn'ɔb kɔn'ɔb ka laafi nɛ gba'ammɛŋ nɛ zuod na bɛ.

4. Li anɛ Gɔmma la tʋʋm ye o kɛ ka zamisʋg la'ad bɛ bi'el bi'el tɛɛns piiga la buon (rigin nam) la ni tis teŋimbiis wʋsa.

5. Buudi malima banɛ an sʋm la na la'as nɛ teŋgbauŋ zi'ela la.

6. Ghana nɛ tembanɛ an nɔɔryinne la na iea suobanɛ na tia teŋ la bɔɔdim kanɛna kɛ ka sida nɛ azinzɛma bɛ teŋgbauŋ la'auŋ nɛ kpa'am nɛ saal bɛlim linɛ na kɛ ka zi'ela la paam na'asi tɛɛns la'auŋʋn la, ka tɛɛns banɛ bɛ la'auŋʋn la na siak suobanɛ bɛ ba zi'ela la ni.

7. Li anɛ teŋimbiis wʋsa tʋʋm ye ba tia teŋgbauŋ zi'ela la ka mɔr nɔɔryinne, ka na'asid taaba ka sʋŋ ka ti zin'is la na maal ka sɔ' wʋsa na tʋmm o tʋʋma nɛ sida.

8. Ba na zi'el tʋʋm si'a linɛ na mɔr nif nier ka li na yis zam tʋʋma nɛ m-ba' kae tʋʋma ka na kɛ ka a- kɛlis taaba pian'ad nɛ a-siak ka Ghana gaad si'el wʋsa.

9. Ba na dɔlis suobanɛ an tutuaa ka li na kɛ ka barigaŋ kʋ bɛ dap nɛ pu'ab nɛ ba tʋʋma nii, ka na kɛ ka pu'ab na paam zi'esim kʋkpiuŋ nɛ arizak zin'igin teŋgbauŋ la pʋʋgin.

TEŊGBAUŊ ZI'ELA ZƆŊ

Ghana nidib tis banɛ ka ba gaans nɛ ba mɛŋ ya'am bɛɛ bɔɔdim la paŋ ye ba keŋ teŋgbauŋ zi'ela zɔŋin la zi'el zi'ela dinɛ na kɛ ka teŋ la maal.

1. Onɛ mɔr suor ka o zi'en Gɔmma zi'ela zɔŋin la anɛ:-

(a) Onɛ an Ghana nid.

(b) Onɛ paae yʋma pisi nɛ ayi'.

(c) Onɛ mɔr vɔɔtʋg gbauŋ.

(d) O sɔb ya'a an teŋkanɛ ka o zi'en la biig bɛɛ o bɛ teŋin la wʋʋ yʋma anu.

2. Nimbanɛ kʋ tun'e zi'enɛ li'a teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ na'am la anɛ:-

(a) Banɛ ka' Ghana teŋimbiisɛ.

(b) Banɛ di sam ka gʋ'ʋŋ yɔɔb bɛɛ o ya'a an gɛɛŋ.

(c) Banɛ nam mi' tʋm taal teŋgbauŋ la lub yɛla bɛɛ fan bɛɛ zam bɛɛ tʋʋmbɛ'ɛkanɛ ka li tʋbtɛɛgir an kum bɛɛ o kpɛn' sanriga ka li tʋʋg yʋʋm piiga.

(d) Onɛ ka ba gaŋ nidib ka ba vɛɛnsi baŋ ka o kʋ tun'e tʋm Gɔmma kpɛuŋ tʋʋmaa.

3. Nidib banɛ pʋ nar ye ba kpɛn' bɛɛ ba zi'enɛ li'a teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ na'am la anɛ:-

Teŋinna'anam nɛ pʋlis nɛ sanriga gurib (kɔɔtʋnam) nɛ ba tʋmtʋmnib soogia nam nɛ banɛ tʋm saria kadib dɔɔgin nɛ lɔyanam nɛ banɛ vɛɛnsidi gɔsid Gɔmma ligidi yit si'em nɛ banɛ tʋm zi'ela zɔŋ tʋʋma nɛ banɛ nɔkid teŋ la si'el wʋsa kal nɛ banɛ sʋ'ʋe bugum kpiisʋg tʋʋma nɛ lampɔ di'esʋg tʋʋma dim. Nimbama ya'a bɔɔdi ba li'a na'am laa, ba basidi ba tʋʋma la nɛ.

4. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ dim paŋ anɛ ba gban'e ka gʋlis yɛlbanɛ ka ba bɔɔd ye ba zi'el la tis teŋgbauŋ zugdaan la ka o ya'a gɔs ka bas suor ka li nyaan lieb zi'elʋg.

5. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ ya'a tɛn'ɛs ye ba zi'el zi'ela teŋinna'anam yɛla ba na kɛ ka teŋinna'anam dɔɔg la mɔr ti'ir yiiga ka labaar la nyaan yi teŋgbauŋ zi'ela zɔŋin na.

6. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ ka' paŋi na zi'el zi'elsi'a yiiga ka li tʋm ka teŋgbauŋ zi'ela la nyaam pin'ilɛ, zi'elkan ya'a gu'ud saal suor nɛ o yɔlisim.

7. Teŋgbauŋ zugdaan nya'andɔl bɛɛ (ministanam) bɛɛ ba nya'andɔlib banɛ pʋ zi'e ba tɛɛns zi'a teŋgbauŋ zi'ela zɔŋin la tun'e la'am bɛ teŋgbauŋ zɔŋ la'asʋg wʋsa ni amaa, li ya'a ti an gaansʋgɔ, ba ka' suori na gaŋɛ.

8. Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ dim paŋ anɛ yʋma anaasi, pin'in daakanɛ ka ba pin'il tʋʋma la.

ZUGDAAN NƐ O NA'AYIDIM

Banɛ na mɔr paŋ Ghana nwa na anɛ zugdaan nɛ o nya'andɔl banɛ ka ba gaŋ la. Zi'ela zɔŋ na mɔr ti'ir ka zugdaan la mɛ nyaan gaans nidib pisinɛ anu ka ba an o sa'an-sa'annibi zaŋi ken o tʋʋma ni.

1. Zugdaan la na an teŋgbauŋ la zugdaan ka mɛ na lɛn an zugdaan Gɔmma tʋʋma ni, o mɛ na lɛn an soogianam kpɛɛm.

2. Onɛ na tun'e an Ghana zugdaan na anɛ on an teŋ la nid ka lɛm paae yʋʋʋm pisnaasi ka mɔr suor ka o bɛ teŋgbauŋ zi'ela zɔŋin la.

3. Onɛ li'ad Ghana zugdaan na'am na gʋlis o yʋ'ʋr gaŋir gbauŋʋn la ka nidiba ayi' banɛ mɔr gaŋir gbana mɛn ka an kpɛɛmnam mɛ na gʋlisi ba yʋda ka o na lɛbis gbauŋ la tis gaansʋg tʋʋma dim la ka teŋ zugdaan gaŋir dabisir la nam pʋ paae.

4. Onɛ li'ad teŋgbauŋ na'am la mɛ na gaŋ o nya'andɔl.

5. Zugdaan gaŋir anɛ teŋgbauŋ la wʋsa tʋʋm.

6. Teŋ la zugdaan na anɛ onɛ ka banɛ gaŋ o la tʋʋg pʋsʋk kɔbiga pʋʋgin. Na'ali'adib la sɔ' ya'a pʋ paae ala, gaansʋg na lɛm bɛ dabpisi nɛ yinne daar.

7. Onɛ di teŋ zugdaan na'am la na mɔr na'am la yʋma anaasi pin'in daakanɛ ka o pin'il tʋʋma la.

8. O kʋ tun'e zin'in na'am gbauŋ la zugʋ tʋʋg nɔɔr ayi'.

9. Onɛ daa dɔl zugdaan la nya'aŋi ba na'am li'ab la saŋa la na an teŋ la zugdaan la nya'andɔl.

10. O na tʋmmɛ tʋʋmkanɛ ka teŋ zugdaan la bɛɛ teŋ la zi'ela la pa'al.

11. O kasɛta gbauŋ bɛɛ o mi'ilim sʋm ka li zɛm nɛ teŋ zugdaan la.

12. Teŋ zugdaan la ya'a kae, onɛ na nyɔdigi zin'in kʋkin la.

13. Teŋ la kpɛɛmnam banɛ an sa'an-sa'annib la tʋʋma na anɛ zin'is atan':-

(a) Banɛ na sa'an teŋ zugdaan la zaŋi ken o tʋʋma ni.

(b) Zugdaan la na sɔns nɛ kpɛɛmnam la zaŋi ken gbauŋ ya'a yi zɔŋin la na bɔɔdi ba siak ka li lieb teŋ la zi'elʋg.

(c) Banɛ na tis ninsieba kpi'euŋ Gɔmma tʋʋma ni.

14. Kpɛɛm sieba na sʋŋid teŋ la zugdaan Gɔmma tʋʋma ni wʋsa.

15. Gɔmma na'ayikpɛɛmnam la kpɛm na anɛ zugdaan la mɛŋ nɛ o nya'andɔl la nɛ tʋʋma kpɛɛmnam banɛ ka zugdaan la gaans. Ba wʋsa nar ka ba da tʋʋg piinɛ awai, bɛɛ pʋ paae piigaa.

16. Teŋgbauŋ zugdaan la na gaans banɛ na sʋ'ʋe teŋ la tʋʋma on gɔs ka li sʋm si'em. Ba tita'am na yinɛ zi'ela zɔŋin la na ka gaŋir la siakir anɛ zi'ela zɔŋ dim la ya'a siak.

SARIA KATIB ZIN'IS

Saalibi aan azinzɛma si'em ka mɛ mɔr yɔlisim nɛ suor saria katib zin'isin la zi'enɛ kaŋ kaŋ teŋgbauŋ zi'ela la ni. Saria katib sʋ'ʋmmɛŋi yi teŋgbauŋ zugdaan nɛ o na'ayidim nɛ zi'ela zɔŋ zi'a teŋgbauŋ zi'ela la ni anɛ kaŋ kaŋ, ka saria kadib zin'ig mɛ gɔsidi teŋgbauŋ zi'ela la nɛ nidib la ka tʋm.

1. Saria kadib zin'ig anɛ Gɔmma zin'ikanɛ mɔr paŋi nied Ghana teŋgbauŋ zi'ela la bigisid ka mɛ mɔri li tʋm.

2. Saria kadib zin'is anɛ: kɔɔtʋ kpɛŋ la (supreme court) nɛ amaligimba' kɔɔtʋ (appeal court)nɛ kɔɔtʋ tita'ar la (high court) nɛ kɔɔtʋ bibis wʋʋ: (circuit court nɛ tribunal court nam la.)

3. Kɔɔtʋ bibis la wʋsa anɛ yinne ka ba zugdaan an saria kadib na'ab ka ba buon ye (chief justice) la.

4. Kɔɔtʋ kpɛɛm la paŋ gat kɔɔtʋ nam la wʋsa.

5. Kɔɔtʋ kpɛɛm (supreme court) la mɔr paŋi na vɛɛns yɛlbanɛ ka zi'ela zɔŋ dim na maal bɛɛ zugdaan la tʋʋma gɔs ye li dɔl teŋgbauŋ zi'ela laa. Kɔɔtʋ tita'ar (high court) la mɛ mɔr paŋ kanɛ na muk ka saalib suor nɛ ba yɔlisim wʋʋ din bɛ zi'ela la ni si'em la tʋm.

6. Teŋimbiis na gu'ud teŋgbauŋ zi'ela la nɛ ba ya'a nyɛ ka teŋ zugdaan la bɛɛ zi'ela zɔŋ bɛɛ la'asʋg wʋʋ: Gɔmma tʋʋm bɛɛ la'as si'a tʋʋm bɛ n maal si'el ka li pʋ dɔl zi'ela la ba tun'e ta'asi ba saria kadib zin'igin.

7. Teŋgbauŋ la zugdaan nɛ teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ nu'ug kʋ bɛ saria katib tʋʋma ni wʋʋ linɛ bɛ teŋgbauŋ zi'ela ni si'em la, li anɛ wala mɛn nɛ ba tʋʋma ligidi ni, amaa yʋʋm yʋʋm teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ la bas nɔɔri tisi ba.

8. Teŋimbiis mɛ tun'e sʋŋ ka saria kadib keŋ tutuaa yi kɔɔtʋnam la ni.

9. Ba kʋ yis bama tʋʋma nii, zugdaan onɛ bɛ kɔɔtʋ kpɛŋin la nɛ kɔɔtʋ bibisin la bɛɛ saria kadib kpɛɛmnama. Ya'a ban na tʋm tʋʋmbɛ'ɛd bɛɛ ba pʋ tʋmmi ba tʋʋma tutuaa bɛɛ ban na kʋdig ka kʋ tun'e tʋmm.

LABAYA DIM SUOR NƐ BA YƆLISIM

Suokanɛ tis labaya tisidib sʋ'ʋmmɛŋ nɛ yɔlisim ba tʋʋma pʋʋgin la zi'enɛ kaŋ kaŋ teŋgbauŋ zi'ela la ni. Si'el kae na gu' labaya tisib Ghana nwaa. Sɔ' ya'a bɔɔd ye o pin'il labaya tisib tʋʋma, o kʋ di'e kasɛta gbauŋ ka nyaam pin'ilɛ.

1. Labaya tisidib wʋsa na tʋmmi ba ya'amin ka sɔ' kʋ sʋ'ʋe baa. Ninsi'a bɛɛ Gɔmma kʋ daami baa ba labaya tisib pʋʋginɛ.

2. Teŋ la mɛŋ labaya tisib zin'ig na tis suor ka wʋm nidib la pʋtɛnda bɛɛ ba labaya mɛn.

3. Labaya tisidib nɛ banɛ gɔsidi li yɛla mɔr suor ka ba tɔlis labaar ye onɛ wʋsa ka ba labakanɛ daa gaad la pian' o yɛla la daa ka' sidaa.

4. Teŋ labaya tʋʋma na zi'en teŋgbauŋ zi'ela ni ka na mɔr ya'abama:-

(a) Gɔs ka labaya tʋʋma kʋ nyɛ daauŋɔ, ka sʋ'ʋe ba mɛŋ ka mɔr yɔlisim ba tʋʋma ni.

(b) Ba na gɔs ka labaya tisidib la na dɔlisi li suor tutuaa ka li na zianki ba tʋʋma la agɔl.

(c) A-vɛɛns yɛla ka maal yɛla zaŋi ken kibaya labaya ni.

(d) Ka teŋgbauŋ labaya tʋʋma na zi'e li kɔn' ka Gɔmma kʋ sʋ'ʋe ba.

(e) Labaya tisib tʋʋma suoya nɛ banɛ nan ye ba kpɛn' labaya tisib nɛ li tʋʋma.

5. Teŋgbauŋ labaya tisidib pʋ sʋm ka sɔ' mukkidi ba bɛɛ pa'an ban na tʋm si'em.

GAANSƲG NƐ GƆMMA NA'ANYA'ADIB (POLITICAL PARTIES)

Ghana nid wʋsa ya'a paae yʋʋm piinɛ anii bɛɛ tʋʋg ala, o tun'e gaŋ teŋgbauŋ zugdaan bɛɛ o sʋ'ʋlim tuongat. Ghana nid kanɛ ka' gba'ar ka li gu' o na mɔr suor ka o zi'eni li'a zi'ela zɔŋ na'am. Gaansʋg tʋʋma dimi na sʋ'ʋe gaansʋg la yɛla gʋllim.

1. Onɛ paae yʋʋm piinɛ anii gat sa ka o pʋtɛn'ɛr an tutuaa mɔr suor ka o gaŋ.

2. Gaansʋg anɛ gaansʋg tuuma dim tʋʋm gʋllimm, banɛ na baŋ gaansʋg la bɛn.

3. Banɛ na gɔs ka onɛ paae yʋʋm piinɛ anii bɛɛ gaad ala mɔr suor ka o na gaŋ, amaa onɛ bɔɔd ye o zi'en teŋ la yɛla zi'ela zɔŋin la na anɛ yʋʋm pisinɛ yinne wa'ae la.

4. Onɛ wʋsa mɔr gba'ar ka li pʋ tis o suor ka o na zi'en teŋ zi'ela zɔŋin la mɛ kʋ tun'e niŋ paati kpɛɛm.

5. Paati na'am li'ab la kɛt ka ti baŋid ban na tʋm si'em yit bam mɔr pʋtɛn'ɛsi'a ni nɛ bam gban'e ye ba tʋm si'em.

6. Banɛ na li'a teŋgbauŋ bɛɛ zi'ela zɔŋ na'am la kʋ mɔr bɛnnɛ.

7. Paati wʋsa na'ali'adib na mɔr teŋgbauŋ sigir nɛ o yʋ'ʋr nɛ o zanbin nɛ o nwɛnnim nɛ o yɛlzug. Zanbin la kʋ an buudi bɛɛ pʋ'ʋsim bɛɛ nwɛnɛ zin'isi'a Ghana nwa ka li bigis ye ba na tʋmmɛ ani ma'aa nɛ.

8. Mukur kʋ bɛ paatinam tuongatib gaansʋginɛ ka ba tʋʋma nɛ ba suoya na dɔl nɛ teŋgbauŋ zi'ela la.

GƆMMA PAŊ PƲDIGIR

Ghana nidib mɔri Gɔmma kanɛ ka paŋ la ka' zin'ig yinnee, li pʋdig nɛ: (a) Nimbanɛ ka ba gaansi ba la kɔbiga pʋʋginɛ, pisyɔpɔi la banɛ na bɛ tembibisin ka ba buon ye Distrik asambile nam la. (b) Zin'ig wʋsa na sʋ'ʋe Gɔmma paŋ nɛ tʋʋmkanɛ wʋsa an Gɔmma tʋʋma. (c) Ana nyɛ ligidi maal tɛɛns nɛ azi'el Distrik Asambile nam nɛ anɔk ligidkanɛ ka Gɔmma na pʋdig zin'isa anuu nu kɔbiga pʋʋginɛ yi on Gɔmma paam ligidsi'a wʋsa tis Asambile nam.

1. Suokanɛ bɛ tis nidib wʋsa Gɔmma ni dɔlis Distrik Asambilinam zi'enɛ kaŋ kaŋ teŋgbauŋ zi'ela la ni. Nidib la na gaans zin'is pisyɔpɔi kɔbiga wʋsa pʋʋgin ka mɛ na sʋŋi tʋm teŋ maalʋg tʋʋma. Nidib la na la'an tʋm teŋ maalʋg tʋʋma la anɛ linɛ ka Gɔmma kpɛmisid nidib ye ba tʋm.

2. Distrik Asambili dim pistan' kɔbiga pʋʋginɛ na an ban ka Gɔmma na gaansi yi wʋʋ teŋinna'anam nɛ tʋʋmsieba sieba zin'isin.

3. Distrik Asambilinam na mɔr paŋ kanɛ ka ba na tʋm tʋʋmbanɛ na maali ba sʋ'ʋlim wʋʋ: sakuya mɛɛb nɛ sibitinam, ka mɛ kɛ ka ku'osʋŋ nɛ na'asaabugum bɛ. Ba mɛ mɔr paŋ ka ba zi'el zi'ela linɛ na kɛ ka si'el wʋsa ken tutuaa.

4. Distrik Asambili gaansʋg na anɛ yʋma anaas naas. Paati si'a kʋ ti'el na'ali'ada. Asambili na'ali'ad na gaŋɛ o nidib banɛ bɛ o sʋ'ʋlimin ka banɛ na sʋ'ʋe o ka barigaŋ kʋ bɛɛ zaŋi ken paati paati nii.

5. Distrik Asambili la paamid ligidi zin'isieba tʋm teŋ maalʋg tʋʋma anɛ:- Teŋgbauŋ zi'ela la maal suor ka Distrik Asambilinam paamid ligidi yit Gɔmma sa'an. Ba di'esidi Gɔmma ligidi zin'is anu kɔbiga wʋsa pʋʋgin ka li yitnɛ lampɔ wʋsa ni. Ban na tis Distrik Asambili la pʋdigir si'em yit nɛ zi'ela zɔŋ dimi na mak si'em ka li zɛm nɛ lin dɔl suor si'em zaŋi ken teŋ maalʋg yɛla. Suobanɛ ka ba lɛm paamid ligidi anɛ Gɔmma ya'a tisi ba nɛ suor ban na di'es lampɔ nam.

6. Distrik Asambili paŋ wʋsa na bɛnɛ onɛ ka teŋgbauŋ zugdaan la gaŋ ka Asambili dim siak wʋʋ, Asambili dim ya'a pʋdig zin'is atan' ka ayi' bɔɔd o. D.C la na zi'e teŋ zugdaan la nɔba zugʋ Asambili la ni, ka na gɔsid ka Asambili tʋʋma ken tuonnɛ dɔl teŋgbauŋ zi'ela la na pa'al si'em. O na bɛ paŋin nɛ yʋma anaasi amaa ba mɛ tun'e yis o ka o saŋa nam pʋ paae o tʋʋma ya'a ka' sʋ'ʋm. Asambili dim ya'a pʋdig zin'is atan' ka ayi' zan'as o, o yit nɛ.

7. Distrik Asambili kʋk daan na anɛ onɛ ka Asambili dim la pʋdigir ayi' gaŋ o atan' pʋʋgin. O na tʋmmɛ yʋma ayi' ka sig, amaa o mɔr suor ka ba na tun'e lɛn gaŋ o. Onɛ gɔsid ka Asambili ni zi'ela tʋm wʋʋ din sʋm si'em ka mɛ na zin'inid nɛ D.C la pian' ban na gban'e si'em zaŋi ken teŋ maalʋgin.

8. Teŋimbiis mɔr suori na yɛl saria kadib zin'is wʋʋ kɔɔtʋ nam bɛɛ banɛ zi'e saal sida nɛ ba yɔlisim yɛla ka ba buon ye (human rights comission) la ba ya'a tʋm dinɛ pʋ dɔl Distrik Asambili zi'ela la bɛɛ yɔlisim la.

9. Rigin (region) zugdaan nɛ o nya'andɔl la anɛ banɛ ka teŋgbauŋ zugdaan la na gaans ka ban na tʋm nɛ D.C nam nɛ Distrik Asambili kʋk daanam o sʋ'ʋlimin la.

GƆMMA TƲMTƲMNIB

Gɔmma kɔmisin tʋʋma kʋ kpɛn'ɛsi ba nu'ug paatinaminɛ. Nidib wʋsa na nyɛti ba tʋʋma nyɔɔd. Tʋmtʋmnib kʋ kaad ku'om basidi ba gɛogʋnɛ.

1. Gɔmma kɔmisin tʋʋma Ghana nwa kʋ mɔr barigaŋi zaŋi ken paatinaminɛ. Alazugɔɔ, nimbanɛ bɛ tʋʋmbama ni wʋʋ: sogianam nɛ pʋlis nɛ banɛ kʋ tun'e li'a la, ya'a ba dim sɔbnɛ.

2. Ba na mɔr yɔlisim bɔzugɔ, teŋgbauŋ zi'ela la ti'e ba nɛ ka sɔ' kʋ nɔk o pʋlis paŋi daami ba bɛɛ mɔr barigaŋ nɛ ba, saria kadib zin'is wʋʋ kɔɔtʋnam bɛɛ kɔmisin nam la na ti'e ba.

3. Gɔmma kɔmisin bama na sʋ'ʋe ba mɛŋ ka kɔmisin la zugdaan nɛ o nya'andɔllib ayi', teŋgbauŋ zugdaan la na gaansi ba. Banɛ gɔsid ka tʋʋma la ken tuon, ka nɔ'ɔsid tʋmtʋmnib, ka dʋ'ʋsid tʋmtʋmnib banɛ nar, ka banɛ pʋ tʋm tutuaa la ka ba tɛɛgi ba tʋba.

4. Gɔmma kɔmisin tʋʋma la na gɔs ka Ghana nidib banɛ mi' tʋʋma la tʋm ka bakkir kʋ bɛɛ. Dinzugɔ teŋgbauŋ zi'ela la bas suor ka kɔmisin nam la na anɛ Ghana nidib gʋllim, pu'ab mɛ sʋm ka ba la'am bɛ anina.

5. Teŋgbauŋ zi'ela la kis Gɔmma Gɔmma kɔmisin tʋmtʋmmɛ na nɔk tʋʋma tʋm o mɛŋ yɛla. Tʋmtʋmbama na gat tʋmtʋmnib wʋsa ka li nar ye ba tʋm tutuaa saalib sʋm yɛla hali lin nɔk lɛbira ni ti paae teŋgbauŋ zugdaan la mɛŋ.

6. Linɛ na kɛ ka Gɔmma tʋʋma kpɛɛmnam kʋ kɔ'ɔŋ na'asi la, ba pa'an nɛ ba arizak bɛn ka nyaam pin'il tʋʋma ka li na pa'al ye o tʋm nɛ sida nɛ o sʋʋnr wʋsa ka zam kʋ bɛɛ.

7. Gɔmma tʋmtʋmnib la sʋm ka ba tʋʋma la mɔr na'asi tisid nidib banɛ yɛla ka ba tʋm la, ba ya'a pʋ tʋm sʋ'ʋm, nidib la mɔr suor ka ba na mɔri ba dʋ kɔɔtʋ,

8. Teŋgbauŋ zi'ela ni, yʋʋm pisnaasi nɛ anuu zi'eli tis tʋmtʋm kanɛ bɔɔd ye o bas tʋʋma, amaa tʋmtʋm ya'a paae yʋma pisyuobʋ, li anɛ tilas ye o bas.

9. Banɛ paae yʋma pisnu nɛ anu tʋʋma ni bɛɛ tʋʋg ala, ban dim kʋ lɛn yɔ lampɔɔ.

LIGIDI YƐLA

Teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ dim ma'aa mɔr suor ka ba digil nɔɔr lampɔ nɛ tigiti yɔɔb yɛla. Teŋgbauŋ zɔŋ dimi aan ba gɔsi zaŋi ken teŋgbauŋ ligidi yɛla wʋsa.

1. Lampɔ nɛ tigiti yɛla kʋ tun'e zi'eli tis nidib ka teŋgbauŋ zɔŋ dim nu'ug ka' li nii.

2. Suoya ayi' banɛ ka Gɔmma paamid o ligidi yit nimbanɛ tʋm o tʋʋma anɛ ligidkanɛ ka nidib yɔɔdi tisid Gɔmma nɛ ligidkanɛ ka o nwaadi gu'ud waad la.

3. Gɔmma la anɛ o paam nɔbasigi yit zi'ela zɔŋ dimin la yiiga zaŋi ken:-

(a) On na ye o tis ligidpɛ'ɛm ka li yit nɛ ligidkanɛ ka o paam nidibin la.

(b) On na ye o bɔ ligidi yit nimbanɛ sʋ'ʋe ba mɛŋ bɛɛ sʋ'ʋe tʋʋm si'a ni.

4. Teŋgbauŋ zugdaan la anɛ o maal gbana mɔri keŋ teŋgbauŋ zi'ela zɔŋ dimini pa'an ligidkanɛ ka Gɔmma la ti'e ye li kpɛn' o nu'ugin nɛ on ye o di li si'em yʋʋm kanɛ kenna la. Gbauŋ kaŋa anɛ li paae zi'ela zɔŋ dim la ka li nan kpɛlim nwadig nɛ yʋʋm la na naae.

5. Banki tita'ar kanɛ buon ye Ghana banki la ma'aa mɔr suor ka o na tun'e maal Ghana ligidi.

6. Tʋʋm kan la bɛ Ghana n vɛɛnsidi baŋid lin nar ye Ghana teŋgbauŋ ligidi nɛ Gɔmma tʋʋma ligidi n kpɛn'ɛd ka yit si'em.

PAALƲ KAN KA GƆMMA BƐƐ NIMBABIG BƐƐ NID YINNE SƲ'ƲE

Gɔmma bɛɛ nimbabig bɛɛ nid yinne paalʋ yɛla mɛ bɛ teŋgbauŋ zi'ela la ni.

1. Gɔmma paalʋ wʋsa bɛnɛ teŋgbauŋ zugdaan la nu'usin nidib la yɛla ka Gɔmma lʋgir kanɛ gɔsid paalʋ yɛla gɔsidi li.

2. Paalʋ kanɛ bɛ Gɔmma nu'usin la anɛ Gɔmma paalʋ.

3. Sanlima nɛ anzurifa nɛ dinɛ bɛ teŋgbauŋʋn la wʋsa anɛ Gɔmma bʋn nidib la yɛla.

4. Na'am gbauŋ paalʋ mɛ bɛnɛ banɛ sʋ'ʋe na'am la nu'usin nidib la yɛla.

5. Onɛ ka' teŋimbiig kʋ tun'e sʋ'ʋg paalʋʋ, o sʋ'ʋgɛɛ li anɛ yʋma pisnu bɛn ka o kʋ lɛn sʋ'ʋe paalʋ la ya'asɛ.

6. Ghana nid wʋsa mɔr suor ka o mɔr arizak hali nɛ paalʋ ka sɔ' kʋ daam o li yɛllɛ ya'a din na pʋ dɔl teŋgbauŋ zi'ela la suorɛ.

7. Gɔmma ya'a bɔɔd paalʋ ye o tʋm tʋʋmsi'a, asɛɛ o tis paalʋ la sɔbi li sʋŋir wʋʋ din bɛ teŋgbauŋ zi'ela ni si'em la ka li da yuugɛ.

NA'AM YƐLA

Gɔmma kʋ kpɛn'ɛs o nu'ug na'am yɛla nii.

1. Teŋgbauŋ zi'ela la siaki tis buudi malima zaŋi ken na'am yɛla ni.

2. Na'ab ka' suor ka o yi paalʋ na bigis on dɔl sɔ' Ghana teŋgbauŋ na'am li'abinɛ. Na'akanɛ bɔɔd ye o niŋ ala, o sɔb anɛ o sig na'amin la. Amaa Gɔmma tun'e gaŋ na'ab ka o bɛ Gɔmma tʋʋma ni o ya'a nari.

3. Gɔmma ka' suor ka o gaŋ sɔ' ka o lieb na'ab bɛɛ o kad sɔ' yis na'aminɛ.

4. Zi'ela zɔŋ kʋ tun'e gaŋ sɔ' ka o lieb na'ab bɛɛ o kad sɔ' yis na'aminɛ.

5. Li anɛ banɛ gɔsid teŋgbauŋ na'am yɛla nɛ banɛ gɔsid teŋgbauŋ lʋga na'am yɛla nɛ banɛ gɔsid buudi na'am yɛla mɔr paŋi na zi'el zi'ela n bigisid na'am diisʋg yɛla nɛ na'anamɛ na sɔbi ba yʋda niŋ na'am gbana ni si'em.

6. Li anɛ Gɔmma tʋʋm ye o mɔ nɛ o paŋ wʋsa ti'a ka kɛ ka na'am yɛla keŋ tuon nɛ na'asi nɛ burikinnim.

7. Ninkanɛ nam mi' tʋm tʋʋmbɛ'ɛtita'ar wʋʋ o da mɔnɛ ye o kad Gɔmma bɛɛ zammug kʋ tun'e di teŋinna'am.

8. Na'am yɛla ya'a bɛ, li anɛ banɛ gɔsid teŋgbauŋ na'am yɛla nɛ banɛ gɔsid teŋgbauŋ lʋga na'am yɛla nɛ banɛ gɔsid buudi na'am yɛla la ma'aa na gban'e ban na niŋ si'em ka li ka' ye kɔɔtʋ gɔsi li. Amaa ba ya'a pʋ nyaŋi maal yɛl laa, ba tun'e nwɛ' gbauŋʋ tis kɔɔtʋ kpɛɛm la ka ba kpɛn'ɛsi ba nu'ug.

9. Ba ya'a ye ba mɔr pʋtɛn'ɛsi'a keŋ teŋgbauŋ zi'ela zɔŋin la ka li lieb zi'ela tis na'am yɛlaa, li sʋm ye ba mɔri li keŋ banɛ gɔsid teŋgbauŋ na'am yɛla la ni yiiga.

10. Banɛ gɔsid teŋgbauŋ na'am yɛla la mɔr tʋʋmbama na tʋm:-

(a) Ba na zian'am buudi malima la gɔs ka teŋkʋdimin malimbanɛ ka' sʋ'ʋm la ka ba kadi li bas.

(b) Ba na la'as buudi malima zi'ela kɔn'ɔb kɔn'ɔb banɛ bɛ Ghana nwaa zamisi li ka sɔbi li digil. Li na sʋŋ ka buudi malima zi'ela Ghana nwa na nwɛn taaba.

11. Teŋgbauŋ lʋga wʋsa anɛ li mɔr teŋgbauŋ lʋgir na'azɔŋ banɛ na gɔsid na'am yɛla dinɛ bɛ lʋgkan

wʋsa.

ATI'EB KA TƆLISI TIS GƆMMA PAAL

Ati'eb ka tɔlisi tis Gɔmma paal zugdaan nɛ zi'ela zɔŋ dim ka ba pin'ili ba tʋʋma n dɔlis teŋgbauŋ zi'ela suor. Li mɛ ti'e PNDC nɛ banɛ wʋsa ka Gɔmma kʋdʋg la da tisi ba paŋ la.

1. Teŋgbauŋ zugdaan nɛ zi'ela zɔŋ dim gaansʋg la anɛ teŋgbauŋ zi'ela la yɛla.

2. Kɔɔtʋ kpɛɛm la nɛ a-maligimba' kɔɔtʋ nɛ kɔɔtʋ tita'ar la na pin'il nɛ teŋgbauŋ zi'ela paal la.

3. Si'el kʋ bɛ teŋgbauŋ zi'ela la ni na san'am sɔ' sʋʋnrɛ.

4. Gɔmma ligidkanɛ ka o mɔri tʋm nɛ ligidkanɛ ka o ka o su'a gu' yɛlpakir daar yɛla la na kpɛm bɛ teŋgbauŋ zi'ela la ni.

5. Teŋgbauŋ zi'ela la ti'e PNDC nɛ banɛ wʋsa ka ba daa gaans ka ba tʋm nɛ ba la, hali nɛ banɛ wʋsa da ti'as Gɔmmanam ayi' Nkurima Gɔmma tiakirin nɛ Busia Gɔmma tiakirin nɛ akufu Gɔmma tiakirin nɛ Liman Gɔmma tiakirin la.